एखाद्या निश्चित विषयावर आधारित बोलणे किंवा चर्चा म्हणजे ‘संवाद’ होय. अशा प्रकारचे संभाषण जेव्हा लेखनरूपात मांडले जाते, तेव्हा त्याला “संवाद लेखन”
✳️ संवाद लेखन म्हणजे काय?
दोन किंवा अधिक व्यक्ती एकत्र आल्या की त्यांच्यामध्ये जे बोलणे, विचारांची देवाणघेवाण होते, त्याला ‘संभाषण’ म्हणतात.
परंतु एखाद्या निश्चित विषयावर आधारित बोलणे किंवा चर्चा म्हणजे ‘संवाद’ होय.
अशा प्रकारचे संभाषण जेव्हा लेखनरूपात मांडले जाते, तेव्हा त्याला “संवाद लेखन” (Sanvaad Lekhan) असे म्हणतात.
संवादलेखन हे विद्यार्थ्यांच्या संवादकौशल्याचा विकास करण्यासाठी उपयुक्त आहे. यामुळे भाषेची सहजता, विचारांची मांडणी आणि सामाजिक जाण वाढते.
🎯 संवाद लेखनाचे उद्दिष्ट
संवाद लेखनाचा उद्देश म्हणजे —
विद्यार्थ्यांमध्ये विचार मांडण्याची, ऐकण्याची, आणि समजून घेण्याची क्षमता विकसित करणे.
प्रभावी संवाद करणारी व्यक्ती तिच्या कार्यक्षेत्रात वेगळेपण सिद्ध करू शकते.
✳️ संवादलेखन कसे असावे?
संवाद लिहिताना खालील बाबी लक्षात ठेवाव्यात 👇
-
संवाद हा दोन व्यक्तींमध्ये होतो. कोणी कोणाशी बोलत आहे हे स्पष्ट दिसले पाहिजे.
-
सुरुवातीला त्या व्यक्ती एकमेकींचे कुशल विचारतात, व विषयाकडे वळतात.
-
दोन्ही व्यक्तींचे वय, व्यवसाय, भाषाशैली यानुसार भाषा बदलती असावी.
-
संवाद विशिष्ट विषयावर, ठराविक उद्देशाने असावा.
-
विषयाचा सर्व बाजूंनी विचार संवादातून दिसला पाहिजे.
-
संवादातील वाक्ये लहान, सुटसुटीत, नैसर्गिक व अनौपचारिक असावीत.
-
दोघांच्याही प्रतिक्रिया व प्रतिसाद दिसले पाहिजेत; एकाच व्यक्तीचे दीर्घ भाषण नको.
-
संवादात सभ्य, सुसंस्कृत व विषयाला धरून भाषा असावी.
-
संवाद मुद्देसूद आणि थोडक्यात असावा.
-
शेवटी योग्य निष्कर्ष वा समारोप असावा.
🌸 संवादलेखनाचे महत्त्व
-
विद्यार्थ्यांमध्ये सामाजिक जाणीव आणि विचारप्रवृत्ती वाढते.
-
संवाद कौशल्य विकसित होते.
-
भाषेचा जिवंतपणा आणि आत्मीयता वाढते.
-
विचार मांडण्याची धारदार पद्धत शिकता येते.
🗨️ संवाद लेखन उदाहरण
✳️ १ विषय : “स्वच्छ भारत अभियानाविषयी संवाद”
अमोल आणि सागर — शाळेतील दोन विद्यार्थी यांच्यात झालेला संवाद लिहा.
अमोल : हाय सागर! काल आपल्या शाळेत झालेलं स्वच्छ भारत अभियानाचं आयोजन बघितलंस का?
सागर : हो रे! अगदी उत्साहात पार पडलं ते. सगळ्या वर्गांनी मिळून शाळेचा परिसर स्वच्छ केला.
अमोल : खरं सांगू? मला सगळ्यांचा उत्साह पाहून खूप आनंद झाला. आपल्याकडे अशी मोहिम नेहमी राबवली पाहिजे.
सागर : अगदी बरोबर बोललास. फक्त एका दिवसासाठी स्वच्छता करणं पुरेसं नाही. रोजचं कर्तव्य म्हणून आपण ती सवय लावायला हवी.
अमोल : हो ना, अनेक वेळा लोक रस्त्यावर कचरा टाकतात, पण नंतर कुणी तो उचलत नाही. त्यामुळे आपलंच वातावरण अस्वच्छ होतं.
सागर : आपल्या वर्गशिक्षकांनी सांगितलं होतं, “स्वच्छता ही सेवा आहे.” हे वाक्य खरंच विचार करायला लावतं.
अमोल : मला वाटतं आपण आपल्या वर्गातूनच एक “स्वच्छता क्लब” तयार करावा. आठवड्यातून एकदा परिसर साफ करुया आणि सगळ्यांना जागरूक करुया.
सागर : कल्पना अप्रतिम आहे! आपण पोस्टर बनवून शाळेत लावू, घोषवाक्ये देऊ आणि लहान मुलांनाही यात सहभागी करुया.
अमोल : खूप छान! आणि आपण पालकांनाही सांगूया, कारण घर स्वच्छ ठेवणंही तितकंच गरजेचं आहे.
सागर : अगदी खरं. शाळा आणि घर या दोन्हीकडे स्वच्छता ठेवल्यास आपलं शहर सुंदर होईल.
अमोल : चला, मग उद्या सुट्टीच्या वेळी आपण सर्व मित्रांना भेटूया आणि या उपक्रमाची आखणी करुया.
सागर : नक्कीच! आपल्या छोट्या प्रयत्नाने मोठा बदल घडू शकतो.
अमोल : स्वच्छ भारत हे फक्त घोषवाक्य न राहता जीवनशैली बनवू या — हाच आपला संकल्प!
सागर : अगदी बरोबर! स्वच्छ भारत – सुंदर भारत!
✳️ २. विषय : मोबाईलच्या अतिवापराविषयी संवाद
ओंकार आणि प्रवीण — दहावीचे विद्यार्थी
ओंकार : हाय प्रवीण! काय रे, काल अभ्यास केला का की पुन्हा मोबाईलवर गेम खेळत बसलास?
प्रवीण : अरे थोडं गेम खेळणं वाईट नाही ना! ताण कमी होतो.
ओंकार : ते खरं आहे, पण तू दररोज तीन-चार तास मोबाईलवर असतोस. त्यामुळे अभ्यास मागे पडतोय.
प्रवीण : हं, खरं सांगायचं तर आता मलाच जाणवतंय. डोळ्यांना त्रास होतोय आणि लक्ष केंद्रित होत नाही.
ओंकार : बघ, मोबाईल हा उपयोगी साधन आहे, पण त्याचं व्यसन केलं तर नुकसानच होतं.
प्रवीण : बरोबर म्हणतोस. मी ठरवलंय की आता ठराविक वेळाच मोबाईल वापरेन.
ओंकार : छान! अभ्यासासाठी मोबाईलचा वापर कर, पण फुकट वेळ वाया घालवू नको.
प्रवीण : धन्यवाद मित्रा, आता मी नक्की वेळेचं नियोजन पाळणार.
ओंकार : खूप छान! “तंत्रज्ञानाचे साधन बनवूया, व्यसन नाही” – हीच खरी जाणीव असावी.
ओंकार : हाय प्रवीण! काय रे, काल अभ्यास केला का की पुन्हा मोबाईलवर गेम खेळत बसलास?
प्रवीण : अरे थोडं गेम खेळणं वाईट नाही ना! ताण कमी होतो.
ओंकार : ते खरं आहे, पण तू दररोज तीन-चार तास मोबाईलवर असतोस. त्यामुळे अभ्यास मागे पडतोय.
प्रवीण : हं, खरं सांगायचं तर आता मलाच जाणवतंय. डोळ्यांना त्रास होतोय आणि लक्ष केंद्रित होत नाही.
ओंकार : बघ, मोबाईल हा उपयोगी साधन आहे, पण त्याचं व्यसन केलं तर नुकसानच होतं.
प्रवीण : बरोबर म्हणतोस. मी ठरवलंय की आता ठराविक वेळाच मोबाईल वापरेन.
ओंकार : छान! अभ्यासासाठी मोबाईलचा वापर कर, पण फुकट वेळ वाया घालवू नको.
प्रवीण : धन्यवाद मित्रा, आता मी नक्की वेळेचं नियोजन पाळणार.
ओंकार : खूप छान! “तंत्रज्ञानाचे साधन बनवूया, व्यसन नाही” – हीच खरी जाणीव असावी.
✳️ ३. विषय : शाळेतील शिस्तीचे महत्त्व
राधा आणि सायली — इयत्ता ९ वीच्या विद्यार्थिनी
राधा : हाय सायली! आज वर्गशिक्षक खूप रागावलेत, कारण काही मुलं वेळेवर आली नाहीत.
सायली : खरंच राधा, शाळेत शिस्त पाळणं सगळ्यांसाठी आवश्यक आहे. वेळेवर येणं ही पहिली सवय असावी.
राधा : आणि वर्गात लक्ष देणं, बोलणं टाळणं, गृहपाठ करणं – हे सगळंही शिस्तीचाच भाग आहे.
सायली : हो ना, शिक्षक नेहमी सांगतात की शिस्त म्हणजे फक्त नियम नाही, ती आपली सवय असायला हवी.
राधा : मला वाटतं, शिस्त पाळल्याने व्यक्तिमत्त्व घडतं. शिस्त म्हणजे स्वानुशासन.
सायली : अगदी बरोबर! शिस्तबद्ध विद्यार्थीच आयुष्यात यशस्वी होतात.
राधा : चला, आपण आपल्या वर्गात ‘शिस्त क्लब’ तयार करूया. रोज स्वच्छता, वेळेवर उपस्थिती आणि नीटनेटकं वर्तन ठेवू.
सायली : उत्तम! मग आपला वर्ग इतरांसाठी आदर्श बनेल.
राधा : हाय सायली! आज वर्गशिक्षक खूप रागावलेत, कारण काही मुलं वेळेवर आली नाहीत. सायली : खरंच राधा, शाळेत शिस्त पाळणं सगळ्यांसाठी आवश्यक आहे. वेळेवर येणं ही पहिली सवय असावी. राधा : आणि वर्गात लक्ष देणं, बोलणं टाळणं, गृहपाठ करणं – हे सगळंही शिस्तीचाच भाग आहे. सायली : हो ना, शिक्षक नेहमी सांगतात की शिस्त म्हणजे फक्त नियम नाही, ती आपली सवय असायला हवी. राधा : मला वाटतं, शिस्त पाळल्याने व्यक्तिमत्त्व घडतं. शिस्त म्हणजे स्वानुशासन. सायली : अगदी बरोबर! शिस्तबद्ध विद्यार्थीच आयुष्यात यशस्वी होतात. राधा : चला, आपण आपल्या वर्गात ‘शिस्त क्लब’ तयार करूया. रोज स्वच्छता, वेळेवर उपस्थिती आणि नीटनेटकं वर्तन ठेवू. सायली : उत्तम! मग आपला वर्ग इतरांसाठी आदर्श बनेल.
🪶 निष्कर्ष
संवाद लेखन हे उपयोजित लेखनातील अत्यंत जिवंत व उपयुक्त स्वरूप आहे.
यातून विद्यार्थ्यांमध्ये विचारांची देवाणघेवाण, भाषेची अभिव्यक्ती आणि आत्मविश्वास वाढतो.
📚 संबंधित विषय :
-
पत्र लेखन मराठी | Patra Lekhan in Marathi
-
उपयोजित लेखन मार्गदर्शक | Marathi Upayojit Lekhan Guide
COMMENTS